Kartik Month 2023: कार्तिक महिन्यात रमा एकादशी आणि प्रबोधिनी एकादशी; जाणून घ्या शास्त्रातील याचं नेमकं महत्त्व
Kartik Month 2023: कार्तिक महिन्यात येणारी एकादशी शुभ मानली जाते. कार्तिक महिन्यात येणाऱ्या रमा आणि प्रबोधिनी एकादशीचं महत्त्व धार्मिक ग्रंथांचे तज्ज्ञ अंशुल पांडे यांच्याकडून जाणून घेऊया.
Kartik Month 2023: प्रत्येक महिन्यात दोन एकादशी असतात, त्याप्रमाणे कार्तिक महिन्यात (Kartik Month) रमा आणि प्रबोधिनी एकादशी आहेत. सनातन धर्मात कार्तिक महिना हा सर्वात शुभ मानला जातो, त्यामुळे या महिन्यातील एकादशींना देखील विशेष महत्त्व आहे. पद्मपुराण उत्तरखंडच्या 62 व्या अध्यायानुसार, एकदा महाराज युधिष्ठिरांनी भगवान श्रीकृष्णाला विचारलं - कार्तिक महिन्यात येणाऱ्या एकादशीची काही वैशिष्ट्यं सांगा. भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, 'रमा' एकादशी कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षात येते आणि 'प्रबोधिनी' एकादशी शुक्ल पक्षात येते.
रमा एकादशीची कथा आणि महत्त्व
'रमा' एकादशी मोठी पापं दूर करणार आहे. प्राचीन काळी मुचुकुंद नावाचा राजा होता. ते भगवान श्री विष्णूचे भक्त आणि सत्याला मानणारे होते. चंद्रभागा ही राजाची मुलगी म्हणून जन्मली. राजाने तिचा विवाह चंद्रसेनकुमार शोभनशी करून दिला. एके दिवशी शोभन सासरच्या घरी आला. तो दिवस दशमीचा दिवस होता. एकादशीच्या दिवशी कोणीही अन्न खाऊ नये, असा आदेश राजाने काढला होता. ही घोषणा ऐकून शोभनने पत्नी चंद्रभागा हिला यावेळी नेमकं काय करायचं असतं? ते सर्वांना शिकवायला सांगितलं.
चंद्रभागा म्हणाली की, एकादशीला वडिलांच्या घरी धान्य सेवन केलं जात नाही. प्राणीही अन्न, घास, पाणी खात नाहीत, मग त्या दिवशी मानव कसा खाणार? राजाने भोजन केलं तर निंदा होईल.
सत्य समजून शोभनने उपोषण केलं. देवाची इच्छा सर्वोच्च आहे, या निर्धाराने शोभनने व्रताचे नियम पाळले. शरीराला भूक आणि तहान लागली. रात्री पूजा करण्यात आनंद तर होताच, पण ती रात्र सौंदर्यासाठी अत्यंत क्लेशदायक ठरली. सकाळी त्यांचं निधन झाले. राजा मुचुकुंदाने यथोचित अंत्यसंस्कार केले. चंद्रभागा आता वडिलांच्या घरी राहू लागली.
'रमा' नावाच्या एकादशीच्या व्रताच्या प्रभावामुळे शोभन ह्यास देवतेची पूर्ण प्राप्ती झाली. तेथे शोभन दुसरा कुबेरासारखी प्रसिद्धी प्राप्त करू लागला, वैभव प्राप्त करू लागला. मुचकुंडपुरात सोमशर्मा नावाचा एक ब्राह्मण राहत होता.तो तीर्थयात्रेत असताना मंदारचल पर्वतावर गेला होता. तिथे त्याला शोभन दिसला. राजाचा जावई ओळखून तो त्याच्याकडे गेला. शोभनने देखील सोमशर्मा यांना येताना पाहिले आणि लगेच जागेवरून उठून त्यांना नमस्कार केला. मग त्याने कुटुंबातील सर्व सदस्यांची आणि शहराची विचारपूस केली. सोम शर्माने शोभन ह्यास विचारलं, त्यास हे देवस्थान, हे शहर कसं मिळालं?
शोभन यांनी कार्तिक कृष्ण पक्षातील रमा नावाच्या एकादशी व्रताचं महत्त्व सांगितलं आणि या महान व्रताची विधी आणि ते केल्यामुळेच त्याला अशी नगरी मिळाल्याचं म्हटलं. पण ती कायमस्वरूपी स्थिर राहणार नाही, हेही सांगितलं. चंद्रभागेला ही संपूर्ण कथा सांगण्याची विनंती शोभननं केली. शोभनचं म्हणणं ऐकून सोमशर्मा मुचुकुंदपूरला गेले आणि त्यांनी चंद्रभागासमोर संपूर्ण कथा सांगितली. सोमशर्मा म्हणाले, तुझा नवरा ज्या इंद्रपुरीचं वर्णन करतो, त्या नगरीला स्थिर कर.
चंद्रभागेला आपल्या पतीस पाहण्याची ओढ होती. आपल्या व्रताच्या पुण्याने ती नगरी स्थिर व्हावी, म्हणून ती तिथे नेण्याची विनंती करू लागली. सोमशर्मा तिला घेऊन मंदाराचल पर्वताजवळील वामदेव मुनींच्या आश्रमात गेले. तेथे ऋषींच्या मंत्राच्या सामर्थ्याने आणि एकादशीच्या प्रभावामुळे चंद्रभागेचे शरीर दिव्य झाले. ती पतीजवळ गेली. पत्नीला पाहून शोभनला खूप आनंद झाला. त्याने तिला बोलावून त्याच्या डाव्या बाजूला सिंहासनावर बसवलं; त्यानंतर चंद्रभागा म्हणाली की, ती आठ वर्षांची असताना वडिलांच्या घरी राहून केलेल्या एकादशीच्या व्रतामुळे आणि त्यांच्यात जे पुण्य जमा झालं होतं, त्यामुळे हे नगर कल्पाच्या अंतापर्यंत स्थिर राहील राहील, सुखाने समृद्ध होईल.
अशाप्रकारे 'राम' व्रताच्या प्रभावाखाली चंद्रभागा आपल्या पतीसह मंदाराचलच्या शिखरावर जात राहिली. 'रमा' नावाची एकादशी सर्व इच्छा पूर्ण करणारी आहे. दोन्ही बाजूंनी एकादशीचं व्रत पापांचा नाश करणारं आहे. ज्याप्रमाणे कृष्ण पक्षातील 'रमा' एकादशी असते, त्याचप्रमाणे शुक्ल पक्षातील 'प्रबोधिनी' एकादशी असते, त्यामध्ये फरक नसावा. जो व्यक्ती एकादशीचं महात्म्य ऐकतो तो व्रत करतो, तो सर्व पापांपासून मुक्त होतो आणि श्रीविष्णुलोकात स्थापित होतो.
प्रबोधिनी एकादशीची कथा आणि शास्त्रातील तिचं महत्त्व
प्रबोधिनी एकादशीच्या दिवशी भगवान विष्णूची कथा ऐकणार्‍याला दानाचं पुण्य मिळतं. जे भगवान विष्णूची कथा ऐकतात आणि त्यांच्या शक्तीनुसार पूजा करतात त्यांना अक्षय लोकाची प्राप्ती होते. कार्तिक महिन्यात देवाशी संबंधित गीतं गात आणि शास्त्रांचं पठण करून वेळ घालवणाऱ्या माणसाचा पुनर्जन्म नाही. जो पुण्यवान पुरुष गातो, नाचतो, वाद्यं वाजवतो आणि भगवंतांसमोर श्रीविष्णूची कथा सांगतो, तो तिन्ही लोकांच्या वर विराजमान असतो.
कार्तिकातील ‘प्रबोधिनी’ एकादशीच्या दिवशी श्रीहरीचं श्रवण करण्याच्या अगोदर फळं, फुलं, कापूर, कुंकुमने ईश्वराची पूजा करावी. एकादशी आल्यावर पैशाची कंजूसी करू नये; कारण त्या दिवशी दान वगैरे केल्याने असंख्य पुण्य प्राप्त होतं. जागरणाच्या वेळी पाणी घेऊन श्री जनार्दनला अर्घ्य अर्पण करावं, तसेच फळं आणि विविध प्रकारचे द्रवपदार्थ अर्घ्य करावेत. अर्घ्यानंतर श्रीविष्णूंना प्रसन्न करण्यासाठी गुरूंना अन्नदान आणि दक्षिणा अवश्य दिली पाहिजे.
जो व्यक्ती त्या दिवशी श्रीमद्भागवत कथा ऐकतो किंवा पुराण वाचतो, त्याला प्रत्येक अक्षरावर कपिलादानाचं फळ मिळतं. दर्शन, स्पर्श, ध्यान, नाम-कीर्तन, स्तुती, नैवेद्य, सिंचन, नित्य उपासना, नमस्कार याद्वारे जे तुळशीची रोज भक्ती करतात, त्यांना लाखो-लाखो युगांचं पुण्य प्राप्त होतं. सर्व प्रकारची फुलं आणि पानं अर्पण केल्याने जे फळ मिळतं ते कार्तिक महिन्यात एकाच तुळशीच्या पानापासून मिळतं. देवांना शंभर यज्ञ करून आणि विविध प्रकारचं दान केल्याने जे पुण्य प्राप्त होतं ते कार्तिक महिन्यात तुळशीच्या रोपांची काही पानं टाकून केशवांची पूजा केल्याने होतं.
-अंशुल पांडे
स्तंभ लेखक
हेही वाचा:
Kartik Month 2023: कार्तिक महिना सुरू; या पवित्र महिन्यात 'ही' कामं केल्याने होईल भरभराट
महत्त्वाच्या बातम्या
ट्रेंडिंग न्यूज
