Vasu Baras 2023: गोवत्स द्वादशी किंवा वसू बारसची नेमकी कथा काय? जाणून घ्या सविस्तर महती

Vasu Baras 2023: पुराणात गोवत्स द्वादशी किंवा वसू बारस कशी सुरू झाली आणि ती महत्त्वाची का आहे? याबद्दल सविस्तर कथा आहे, याबद्दल स्तंभलेखक अंशुल पांडे यांनी माहिती दिली आहे.

Vasu Baras 2023

Vasu Baras 2023: मराठी कॅलेंडरनुसार अश्विन महिना (Ashwin Month) हा पवित्र मानला जातो. या महिन्याचा प्रत्येक दिवस धार्मिकदृष्ट्या (Religion) खास असतो. सवत्सा द्वादशी याच काळात (विक्रम संवत अनुसार कार्तिक महीना) येते. या दिवसाचा उल्लेख भविष्य पुराणामध्ये देखील उपलब्ध आहे (भविष्य पुराण उत्तरपर्व 69). भविष्य पुराणच्या मते, एकदा महाराज युधिष्ठिरांनी कृष्णाला सांगितलं की, माझ्या राज्यात अठ्ठावीस अक्षौहिनी सैन्यांचा नाश झाला आहे, या पापामुळे माझ्या मनात खूप द्वेष निर्माण झाला. कितीतरी लोक ठार झाले आहेत. भीष्म, द्रोण कलिंगराज सारख्या दिगग्जांचा वध माझ्या हृदयात लागून राहिलेला आहे. या पापांपासून मुक्त होण्यासाठी काही धर्म नियम सांगा.

भगवान श्री कृष्ण म्हणाले की, गोवत्स द्वादशी नावाचा व्रत एक पुण्य देणारा आहे.

नंतर त्यांनी विचारलं की, गोवत्सद्वादाशी काय आहे आणि त्या दिवशी काय केलं पाहिजे? या व्रताचा उगम कसा झाला? श्री कृष्णा म्हणाले, सर्व ऋषी सत्युगामधील जंबूमार्गमध्ये नामवरतदारा नावाच्या पर्वताच्या तंतवी नावाच्या शिखरावर भगवान शंकराला पाहण्याची इच्छा मनी बाळगून तपश्चर्या करत होतो, तेथे भृगु ऋषी यांचं आश्रमही होतं. भगवान शंकरांनी भृगु ऋषींना पाहून  गरीब ब्राह्मणाचा वेष बदलला आणि दुर्बल शरीरचे ब्राह्मण म्हणून तिथे आले. पार्वती तिथे सुंदर सवत्सा गाईच्या रूपात आली.

क्षीरसागर मंथनच्या वेळी अमृत सह- नंदा, सुभद्रा, सुरभी, सुशीला आणि बहुला यांच्यासह पाच गाई उत्पन्न झाल्या होत्या. त्यांना लोकमाता म्हटलं गेलं आहे, कारण ते  सेवा आणि देवतांच्या संतुष्टीसाठी आल्या. देवतांनी महर्षी जमदग्नी, भारद्वाज, वशिष्ठ, असित आणि गौतम मुनि यांना या पाच गाई दिल्या होत्या. गोमाताचे हे सहा अंग म्हणजे गोबर, मूत्र, दूध, दही आणि घृत अतिशय पवित्र आणि शुद्ध आहेत. बिल्व यांची उत्पत्ती गाईच्या शेणापासून झाली, त्यात लक्ष्मी स्थित आहे, त्याला श्रीवृक्ष म्हणतात. गायीच्या शेळ्यापासून कमळबीज उत्पन्न होतं, गुग्गुलची उत्पत्ती गोमुत्रातून झाली, सर्व मांगलिक पदार्थ दहीपासून तयार केले जातात. घृतापासून अमृत तयार होतं, जे देवतांच्या तृप्तीचं साधन आहे. ब्राह्मण आणि गौ समान आहेत. गाय ही यज्ञ प्रवर्तक आहे.

गोशु येन: अंमलबजावणी गोशु देवा: गोशु वेद: समुराईकारा: सपधांगपदाक्रमा ॥ (भविष्य पुराण उत्तरपर्व 69:24)

म्हणजे गाईमध्ये सहा भागांचा समावेश आहे. ब्रह्मा आणि विष्णूच्या खडबडीत मुळांमध्ये ओळखले जातात.

गौ मस्तकवर गौरी, नासिकावर कार्तिकेय दोन्ही कानांमध्ये अश्विनिकुमार, डोळ्यात चंद्र आणि सूर्य, दातांमध्ये आठ वसु, जिहवामध्ये वरुण, पृष्ठभागात यम आणि यक्ष, ओष्ठात दोन्ही संध्या, ग्रीवामध्ये इंद्र, जंघा येथे चारही टप्प्यावर धर्म बसतो. पायातील खुरा, अग्र भागी सर्प आणि पश्चिम भागी राक्षस असतात. गौच्या पृष्ठभागात एकादश रुद्र, संधिमध्ये वरुण, कटी प्रदेशात पितृ, कपोलमध्ये मानव आणि अपानमध्ये स्वाहा अवलंबून आहेत. गोमुत्रात साक्षात गंगा आणि यमुना आहेत. शेणात 33 कोटी देवांचा वास मानला जातो. गाईच्या पोटात पर्वत पृथ्वी आणि वन स्थित आहेत. चारही स्तन महासमुद्र आहेत. क्षीरधारामध्ये मेघ, वृष्टी आणि जल बिंदू आहेत, जठरमध्ये गार्हापत्य अग्नी, हृदयामध्ये दक्षिणा–अग्नि, कंठात अहवानी आणि तालूमध्ये सभ्यग्नी आहेत. अस्थीमध्ये पर्वत आणि गायींच्या मज्जांमध्ये यज्ञ आहे. सर्व वेद गायींमध्ये देखील प्रतिष्ठित आहे.

भगवती उमानी सुरभिचं स्मरण करून तिचे रूप धारले. महादेव सहर्ष सुरभिना घेऊन चारा देण्यास फिरू लागले. ते त्या आश्रमात गेले आणि भृगु यांना  त्यांनी त्या गाई रक्षण करण्यासाठी दोन दिवसांसाठी दिल्या आणि म्हणाले - "मुनी! मी येथे आंघोळ करून जंबू क्षेत्रात जाईन आणि दोन दिवसांनंतर परतणार, तोपर्यंत आपण या गायीचे रक्षण करावेत." मुनी यांनी त्या सर्व गाईंच्या संरक्षणासाठी हमी दिली. भगवान महादेव तिथून बाहेर पडले आणि त्यानंतर थोड्या वेळाने ते एका विचित्र व्याघ्र स्वरूपात आले आणि वासरांना घाबरवू लागले. ऋषीपण घाबरले, पण त्यांना वाघाचा प्रवेश रोखण्यास प्रयत्न करण्यास सुरवात केली. वाघाच्या भीतीने सवत्स गौ देखील पळू लागली. भयाने गायी जेव्हा पळत होत्या तेव्हा चारखुरांचे निशाण जमिनीवर पडले. तिथे आज शम्भू तीर्थ आहे. या तिर्थाचे शिव लिंग स्पर्श करून गोहत्येतून मुक्त होणार. जेव्हा व्याघ्राने सवत्सा गौ घाबरून गेली, तेव्हा मुनी लोकांनी संतापून ब्रह्माकडून मिळालेल्या भयंकर आवाजाचा घंटा वाजवण्यास सुरुवात केली. त्या आवाजाने व्याघ्रानेही सवत्सा गौला सोडून दिलं. ब्राह्मणांनी त्याचं नाव धुंडागिरी ठेवलं. त्याचं दर्शन करणारे मानव स्वतः रुद्र रूप होतात. काही क्षणात भगवान शंकर आपल्या स्वरूपात प्रकट झाले. ते वृषभवर बसले होते, भगवती उमा त्याच्या डाव्या बाजूला बसल्या होता आणि नंदी, महाकाल, शृंगी, वीरभद्र, चामुंडा, इत्यादीहून परिवृत्त आणि ते यक्ष राक्षस पूजेचे पात्र होते, सगळे त्यांची उपासना करत होते.

गोवत्स द्वादशीची कथा

अश्विन मासच्या कृष्णा पक्षेस द्वादशीत उमादेवी नंदिनी या नावाने सवत्सा गोरुपची उपासना केली जाते (विक्रम संवत अनुसार कार्तिक महिन्यात). गोवत्स द्वादशीचे  उपवास केले पाहिजे. राजा उत्तानपादने पृथ्वीवर या व्रताला प्रचारित केल्याची कथा आहे.

एके काळी उत्तनपाद नावाचा राजा होता, त्याच्या  सुरुची आणि  (सुनीती) नावाच्या दोन राण्या होत्या. सुनीती ध्रुवची माता होती. सुनितीने आपला पुत्र सुरुचि याच्या स्वाधीन केला आणि म्हणाली आपण त्याचं संरक्षण करा. मी नेहमीच स्वयंसेवा करण्यास उत्सुक असते. 'सुरुची नेहमीच गृहकार्य हाताळत होती आणि पतिव्रता सुनितीने नेहमीच पती सेवा केली. तीव्र द्वेषामुळे सुरुचीने काही वेळानन्तर सुनितिच्या मुलाला ठार मारलं, परंतु तो जिवंत राहिला आणि हसत आईच्या मांडीवर गेला. त्याचप्रमाणे, सुरुचिने बर्‍याच वेळा ही दिशाभूल केली, परंतु ते मूल पुन्हा जिवंत होत राहिलं. त्याला जिवंत पाहून आश्चर्यचकित सुरुचिने सुनितीस विचारलं की, हा विचित्र प्रकार काय आहे? आपण काय केलं आहे? जे आपला मुलगा पुन्हा पुन्हा जिवंत होतो.

सुनिती म्हणाली की, माझा मुलगा पुन्हा जिवंत झाला याचं कारण अश्विन मासाची द्वादशीच्या (विक्रम संवत अनुसार कार्तिक महीना) दिवशी तिने व्रत केलं आहे. जेव्हा मला त्याची आठवण येते तेव्हा तो माझ्याकडे येतो. स्थलांतरात राहून पण या वेगवान परिणामापासून मुलगा होतो. आपल्याला सर्व काही देखील मिळेल. ब्राह्माने सुरुचिस तिच्या नवऱ्याबरोबर प्रतिष्ठित केलं आणि ती अजूनही आनंदी आहे.

भगवान कृष्ण म्हणाले की,अश्विन मास कृष्ण पक्षात नदीत स्नान करून आणि एका वेळी अन्न खाऊन राहिलं पाहिजे. पुष्प, कुंकुंम, दीप, उडीद डाळीचे वडे करून आणि सवत्सा गाईची उपासना केली पाहिजे. तसेच या मंत्राचं उच्चारण केलं पाहिजे:-

मा॒ता रु॒द्राणां॑ दुहि॒ता वसू॑नां॒ स्वसा॑दि॒त्याना॑म॒मृत॑स्य॒ नाभि॑: । प्र नु वो॑चं चिकि॒तुषे॒ जना॑य॒ मा गामना॑गा॒मदि॑तिं वधिष्ट ॥
(ऋग्वेद 8.101.15)

या मंत्र बोलून प्रार्थना करा आणि क्षमा याचना करा.

"सर्वदेवमय देवी लोकानान शभूनदिनी। मातर्माभिलाशीतम सफलं कुरु नंदिनी ॥ (भविष्य पुराण उत्तरपर्व  69.85)

अशा प्रकारे, गाईची उपासना करून आणि अर्ध्य देऊन पूर्ण करा. त्या दिवशी, तव्यावर शिजवलेलं अन्न खात नाहीत आणि ब्रह्मचारी पृथ्वीवर शयन करतात.

अश्विन द्वादशी हा गोवत्स नावाचा एक उत्सव आहे. जर तो दिनांक दोन्ही दिवस प्रदोष व्यापिनी असेल तर प्रथम घ्यावा. वत्स पूजा पहिल्या दिवशी करावी लागेल. भविष्य पुराणात असं लिहिलं आहे की, सवत्सा गाईला चंदन घालून फूलाने पूजा करावी. तांब्याच्या पात्रात तीळासह पाण्याचे गायींच्या खुरांमध्ये अर्ध्य टाकलं जातं आणि अशी भावना प्रकट करावी. मग उदडाचे वडे बनवा आणि नैवेद्य टाका. या दिवशी तेल आणि गायीच्या दुधामध्ये शिजवलेलं अन्न, दही, तूप, ताक खाऊ नका. निर्णयामृतमध्ये नारद म्हणाले आहेत की, कार्तिक कृष्णपक्ष द्वादशी इत्यादी पाच तारखांमध्ये देव, शिशु बालक आणि स्त्रियांची आरती करावी.

-अंशुल पांडे
स्तंभलेखक

हेही वाचा: