Diwali 2023: काय आहे गोवर्धन पूजा आणि अन्नकूटचं महत्त्व? जाणून घ्या कशी झाली सुरुवात
Diwali 2023: गोवर्धन पूजा कधी आहे? या दिवशी गोवर्धन पर्वत, भगवान श्रीकृष्ण आणि गायींची पूजा का केली जाते? स्तंभलेखर अंशुल पांडे यांच्याकडून जाणून घेऊया.
Diwali 2023: संपूर्ण देशभरात दिवाळीदरम्यान (Diwali 2023) 14 नोव्हेंबर रोजी गोवर्धन पूजा आणि अन्नकूट साजरी केली जाईल. महाराष्ट्र आणि गुजरातमधील व्यापारी समुदाय नवीन वर्ष म्हणून प्रतिपदा साजरा करतात. स्कंद पुराण (वैष्णव खंड कार्तिकमास-माहात्म्य 10–11) नुसार, या दिवशी आरती करून नवीन कपडे आणि दागिने घालावे. स्त्री-पुरुष दोघांनीही तिळाच्या तेलाने आंघोळ करावी. या तारखेला किंवा शुभ दिवशी व्यक्ती त्याच स्थितीत एक वर्ष राहतो. म्हणून, जर तुम्हाला सुंदर, दैवी आणि सर्वोत्तम भोगांचा आनंद घ्यायचा असेल तर तुम्ही तो दिवस उत्सव म्हणून साजरा केला पाहिजे. सकाळी गोवर्धन पर्वताची पूजा करा. त्यावेळी आपण गायी सजवाव्यात आणि त्यांच्याकडून काहीही काम करुन घेऊ नका किंवा त्यांचं दूध पण काढू नये. गोवर्धन पूजनच्या वेळी अशी प्रार्थना केली पाहिजे -
गोवर्द्धनधराधार गोकुलत्राणकारक । विष्णुबाहुकृतोच्छ्राय गवां कोटिप्रदो भव ॥ या लक्ष्मीर्लोकपालानां धेनुरूपेण संस्थिता । घृतं वहति यज्ञार्थे मम पापं व्यपोहतु ॥ अग्रतः सन्तु मे गावो गावो मे सन्तु पृष्ठतः । गावो मे हृदये सन्तु गवां मध्ये वसाम्यहम् ॥
पृथ्वी धारण करणारे गोवर्धन! तुम्ही गोकुळचे रक्षक आहात. भगवान विष्णूने आपल्या हातांनी तुम्हास उंच केलं. आपण मला एक कोटी गोदान देणार आहात. लोकपालची लक्ष्मी येथे धनुरुपात बसली आहे आणि यज्ञासाठी घृताचे भार वहन करीत माझी पापं काढून घेत आहे. गायी माझ्या पुढे आहेत, गायी माझ्यामागे आहेत, गायी माझ्या हृदयात आहेत आणि मी नेहमी गायींच्या मध्यभागी निवास करू.
हे केल्यास होते पापांपासून मुक्ती
अशा प्रकारे गोवर्धनची पूजा करून त्याने देव, सत्पुरुष आणि सामान्य मानवांनी पूजा केली पाहिजे. कार्तिक शुक्लपक्षाच्या या प्रतिपदा सणास वैष्णवी पण म्हटलं जातं. जे लोक सर्व मानवांच्या कल्याणासाठी पूजा करतात, दान करतात, सेवा करतात, आनंद आणि बुद्धिमतेने संपन्न कुळांना आनंद मिळवतात, त्यांचं संपूर्ण वर्ष आनंदाने जातं. प्रतिपदा आणि अमावस्यांच्या योगात गायींची क्रीडा उत्कृष्ट मानली जाते. त्या दिवशी गायींना अन्न देऊन आणि त्यांची उपासना करून शहराबाहेर गाजे आणि बाजे समवेत जाऊन आणि तेथे प्रत्येक गाईची आरती करा, असं केल्याने मनुष्य सर्व पापांपासून मुक्त होतो.
या दिवशी अन्नकूट आणि चिरैया गौर ही साजरी केली जाते. उत्तर प्रदेशातील चिरैया गौर हा कौटुंबिक प्रेम, वैभव आणि पतीची दीर्घकालीन इच्छा यांचा सण आहे ज्याच्यावर विवाहित स्त्री मोठ्या प्रेमाने साजरी करतात.
अन्नकुट देखील केला जातो साजरा
या दिवशी अन्नकूट पण साजरा करण्याची परंपरा आहे. सनत कुमार संहिता नुसार: –
कार्तिकस्य सिते पक्षे, अन्नकूटं समाचरेत् । गोवर्धनोत्सवचै श्री विष्णुः प्रियतामिति ॥
व्रत चंद्रिका उत्सव अध्याय 27 नुसार, प्राचीन काळी लोक भगवान इंद्राची पूजा करत असत आणि इंद्रदेवाला भोग देण्यासाठी विविध पदार्थ आणि मिठाई बनवल्या जात असत. भगवान इंद्राने त्यांचं स्वागत केलं आणि त्यांना प्रसन्न करून लोकांचं कल्याण केलं. गोवर्धनची इंद्र पूजा करत नसला तरी अन्नकुटची तीच प्राचीन परंपरा अजूनही केली जात आहे. हे अन्नकूटच्या उत्सवाचं रहस्य आहे.
गोकुळात कृष्णांनी इंद्राचं गर्व नष्ट करण्यासाठी त्याची पूजा ऐवजी गोवर्धनाची पूजा आरंभ केल्यावर इंद्राने क्रुद्ध होऊन अतिवृष्टी केली. कृष्णाने समस्त गोकुळवासींना गोवर्धनाच्या खाली आश्रय मिळवून दिला. आपला गर्व सोडून शेवटी इंद्राला पुढे येऊन क्षमा मागणं भाग पडलं. त्या अनुषंगाने गोवर्धनाची पूजेला अन्नकूट साजरा होतो, ज्यास इंदरोस पण म्हणतात.
आजचं प्रचलन:
ब्रजमंडलमध्ये, विशेषत: गोवर्धनमध्ये, अन्नकूटचा सण मोठ्या थाटाने साजरा केला जातो. त्या दिवशी, भोजनाचे अनेक प्रकार आणि मिठाईच्या गोवर्धनास भोग घातला जातो. राजपूतनेतील नाथाद्वारा मंदिरात आणि काशीतील अन्नपूर्णाच्या मंदिरात मिठाई आणि भाताचे डोंगर बनवले जातात आणि छप्पन प्रकारचे पदार्थ तयार केले जातात. या दिवशी अन्नपूर्णाचे नाव अर्थपूर्ण आहे. परंतु हे अन्नकूट प्राचीन काळी ज्या उद्देशाने साजरे केले जात होते ते आता अजिबात उद्दिष्ट राहिलेले नाही. आता इंद्राची पूजा किंवा गोवर्धन नाही, फक्त मिठाईचा घिरट्या घालून त्याच्या आकृतीची एक प्रत असते.
- अंशुल पांडे
स्तंभलेखक
हेही वाचा:
महत्त्वाच्या बातम्या
