The history of Kasmir : औरंगजेब फक्त एकदाच काश्मीरला गेला तेव्हा काय घडलं? राजा गुलाबसिंहांनी किती लाखात काश्मीर खरेदी केलं?
1819 च्या आसपासचा हा काळ होता जेव्हा महाराजा रणजित सिंह (Maharaja Gulab Singh Jamwal) शिख साम्राज्याचा झपाट्याने विस्तार करत होते. त्यांच्याकडे त्यावेळी देशातील सर्वात मोठे सैन्य होते.
The history of Kasmir : पृथ्वीवरील स्वर्ग मानल्या जाणाऱ्या काश्मीरमध्ये (History of Kashmir) बौद्ध आणि हिंदू राज्यकर्त्यांनंतर मुस्लिम राजवट आली. शाहमिरी घराण्यातील जैनुल अबीदिनने सुमारे 50 वर्षे काश्मीरवर राज्य केले. तथापि, त्याने आपल्या तीन पुत्रांना लोभी, मद्यपी आणि विरक्त मानले. 12 मे 1470 रोजी जैनुलने अखेरचा श्वास घेतला आणि त्यानंतर शाहमिरी राजघराण्याचा ऱ्हास होऊ लागला. यानंतर चक घराण्याची राजवट सुरू झाली. या काळातही शिया-सुन्नी वाद आणि हिंदूंच्या धर्मांतराचा काळ सुरूच होता. 1579 मध्ये युसूफ शाह चक काश्मीरच्या गादीवर बसला. तो काश्मीरच्या इतिहासातील सर्वात रोमँटिक पात्रांपैकी एक आहे. एकदा देखणा युसूफ कुठेतरी जात होता. वाटेत शेतात कुंकू वेचणारी हब्बा खातून आपल्याच सुरात एक दु:खी गाणे गात होती आणि तो तिच्या प्रेमात पडला.
युसूफ शहाला काश्मीरची गादी मिळाली
अशोक कुमार पांडे आपल्या काश्मीरनामा या पुस्तकात लिहितात, 'शाह हब्बाच्या सौंदर्याने आणि तिच्या आवाजाच्या जादूने युसूफ मोहित झाला आणि तिच्या प्रेमात पडला. हब्बा ही त्यावेळी एका गरीब शेतकऱ्याची पत्नी होती. युसूफच्या सांगण्यावरून तिने शेतकऱ्यापासून ताबडतोब घटस्फोट घेतला आणि हब्बा बेगम म्हणून श्रीनगरला आली. संगीत, कविता आणि प्रेमात बुडलेल्या युसूफविरुद्ध बंड झाले. त्याला आपले सिंहासन सोडून पळून जावे लागले. त्यावेळी मुघल सम्राट अकबराचे साम्राज्य शिखरावर होते. 1580 मध्ये युसूफ आग्रा येथे अकबराला भेटला. त्याला मदत करण्यासाठी अकबराने राजा मानसिंगची नेमणूक केली. मुघलांच्या मदतीने युसूफ लाहोरच्या दिशेने निघाला. वाटेत जुना वजीर मोहम्मद बट भेटला. या दोघांनी मिळून मुघल सैन्याची मदत न घेता काश्मीर काबीज करण्याचा निश्चय केला, कारण काश्मीरच्या लोकांविरुद्ध जाण्याचा धोका होता. हा निर्णय मोठी चूक ठरली.
युसूफ शहाला काश्मीरची गादी मिळाली, पण अकबराने मुघलांना अंधारात ठेवल्यामुळे त्याला राग आला. त्याने युसूफला त्याच्यासमोर हजर राहण्याचे आदेश पाठवले. तो आला नाही तेव्हा सैनिक पाठवण्यात आले आणि त्याला कैद करून 1586 मध्ये अकबरासमोर हजर करण्यात आले. त्याला बराच काळ तुरुंगात ठेवण्यात आले. नंतर मानसिंगच्या सांगण्यावरून सुटका करून बिहारला पाठवण्यात आले. 22 सप्टेंबर 1592 रोजी त्याचे निधन झाले. युसूफचा मुलगा याकूब शाह यालाही हद्दपार करण्यात आले. ऑक्टोबर 1593 मध्ये, चक घराण्याचा हा शेवटचा चिराग देखील त्याच्या वडिलांच्या कबरीजवळ कायमचा झोपला. युसूफच्या स्मरणार्थ त्याची पत्नी हब्बा खातून जोगन बनली. ती इकडे-तिकडे अनवाणी फिरली आणि वियोगाची गाणी गायली. त्यांची गाणी आजही काश्मीरमध्ये गायली जातात.
अकबरने आयुष्यात 3 वेळा काश्मीरला भेट दिली
चक वंशाचा अंत केल्यानंतर अकबराने काश्मीरचा आपल्या साम्राज्यात समावेश केला. तिथे एक सुभेदार नेमला आणि प्रशासन चालवायला सुरुवात केली. अकबराने आयुष्यात 3 वेळा काश्मीरला भेट दिली. 1589 मध्ये पहिल्या भेटीत काश्मिरी ब्राह्मणांना सोन्याची नाणी दिली आणि मार्तंड मंदिराला भेट दिली. 1592 च्या दुसऱ्या प्रवासादरम्यान दिवाळी होती. त्यात अकबरही सहभागी झाला होता. 1597 मध्ये अकबर तिसऱ्यांदा काश्मीरला गेला तेव्हा भयंकर दुष्काळ पडला. प्रांतात भूकबळी पसरली होती. लोकांना रोजगार मिळावा म्हणून अकबराने हरिपर्बत येथे एक मोठा नगर किल्ला बांधला. अकबराचा वारसदार जहांगीर काश्मीरबद्दल वेडा होता. त्याने 6 वेळा काश्मीरचा प्रवास केला आणि शेवटचे दिवसही काश्मीरमध्ये घालवले. शहाजहानचा काळही काश्मीरसाठी शांततामय आणि समृद्धीचा होता.
अकबर एकदाच काश्मीरला गेला
आरके पारिमू यांच्या 'अ हिस्ट्री ऑफ मुस्लिम रुल इन काश्मीर' या पुस्तकानुसार, मुघल सम्राट औरंगजेब या प्रकरणात उलट होता. त्याच्या कार्यकाळात तो एकदाच काश्मीरला गेला. त्या ठिकाणाच्या सौंदर्याऐवजी त्याचे लक्ष तीन गोष्टींकडे वेधले गेले. ज्या त्याला इस्लामविरोधी वाटल्या. काश्मिरी महिला अंतर्वस्त्रे परिधान करत नाहीत, काश्मीरमध्ये अफूची लागवड आणि वापर सर्रास होता. काश्मीरमध्ये माइम थिएटर आणि पॅन्टोमाइमचा ट्रेंड होता. औरंगजेबाने ताबडतोब बंदीचा आदेश दिला. यानंतर मुघलांचे पतन सुरू झाले. 45 वर्षात मुघलांनी काश्मीरमध्ये 22 सुभेदार नेमले. म्हणजे कारभारात स्थिरता नव्हती. हळूहळू काश्मिरावर अफगाण पठाणांचा ताबा आला.
महाराजा रणजित सिंहांकडून शीख साम्राज्याचा विस्तार
1819 च्या आसपासचा हा काळ होता जेव्हा महाराजा रणजित सिंह (Maharaja Gulab Singh Jamwal) शिख साम्राज्याचा झपाट्याने विस्तार करत होते. त्यांच्याकडे त्यावेळी देशातील सर्वात मोठे सैन्य होते. रणजितसिंग यांच्या हल्ल्याचा सुगावा लागताच अफगाण शासक आझम खानने काश्मीरची सत्ता त्याचा भाऊ जब्बार खानकडे सोपवली आणि काबूलला पळून गेला. महाराजा रणजित सिंह यांनी काश्मीरवर हल्ला करण्यासाठी 30 हजार सैनिकांची फौज पाठवली. जब्बार खान 20 जून 1819 रोजी पळून गेला आणि काश्मीरही शीख साम्राज्याखाली आले. शेजारील जम्मू राज्याचे डोगरा राजपूत गुलाबसिंग, ध्यानसिंग आणि सुचेतसिंग यांच्या सेवेवर महाराजा रणजितसिंह इतके खूश झाले की त्यांनी गुलाबसिंह यांना जम्मूची गादी दिली.
1846 च्या युद्धात शिखांचा पराभव आणि तहाची ऑफर
ध्यानसिंहला भिंबर, छिबल आणि पुंछची गादी आणि रामनगर सुचेतसिंहला देण्यात आले. दोन्ही भावांच्या मृत्यूनंतर गुलाबसिंह यांनी संपूर्ण जम्मू राज्याचा ताबा घेतला. गुलाबसिंह यांना महाराजा रणजित सिंह यांनी स्वतः राजा म्हणून राज्याभिषेक केला होता. गुलाबसिंह यांनी आपल्या राज्याचा विस्तार लडाख, गिलगिट आणि बाल्टिस्तानपर्यंत केला. 1839 मध्ये महाराजा रणजित सिंह यांचा मृत्यू झाला. रणजित सिंह यांच्या मृत्यूनंतर लाहोरमध्ये कट रचले जाऊ लागले. ईस्ट इंडिया कंपनी याचीच वाट पाहत होती. 1846 च्या युद्धात शिखांचा पराभव झाला आणि त्यांनी तहाची ऑफर दिली.
इंग्रजांनी दीड कोटी रुपये आणि पंजाबचा मोठा भाग मागितला
खुशवंत सिंग त्यांच्या 'हिस्ट्री ऑफ शीख' या पुस्तकात लिहितात, '10 फेब्रुवारी 1846 रोजी शिखांच्या पराभवानंतर दोन दिवसांनी ब्रिटीश सैन्याने सतलज ओलांडून लाहोरचे कसूर शहर ताब्यात घेतले. शीख दरबारने गुलाबसिंग डोगरा यांच्यावर दोन्ही बाजूंच्या वाटाघाटीची जबाबदारी दिली. इंग्रजांनी युद्धखर्चाची भरपाई म्हणून दीड कोटी रुपये आणि पंजाबचा मोठा भाग मागितला. न्यायालयाकडे तेवढे पैसे नव्हते, म्हणून त्याने बियास आणि सिंधू नद्यांच्या दरम्यानचे डोंगराळ भाग देण्याची ऑफर दिली, ज्यामध्ये काश्मीरचाही समावेश होता.
इंग्रजांना या क्षेत्रात फारसा रस नव्हता. हा भाग बहुतेक डोंगराळ होता, त्यामुळे उत्पादन कमी होते. गुलाबसिंह यांना याची जाणीव झाली. त्यांनी हे क्षेत्र विकत घेण्याची ऑफर दिली. प्रकरण पुढे सरकले आणि 16 मार्च 1846 रोजी गुलाबसिंह आणि इंग्रजांमध्ये अमृतसरचा तह झाला. गुलाबसिंह यांनी इंग्रजांचे संरक्षण स्वीकारले आणि त्याला जम्मू आणि काश्मीर संस्थानाचा राजा घोषित करण्यात आले. यासाठी गुलाबसिंह यांना 75 लाख रुपये एकरकमी द्यावे लागले. याशिवाय दरवर्षी एक घोडा, बकरीच्या केसांपासून बनवलेल्या 12 शाल आणि 3काश्मिरी शाल ब्रिटिश सरकारला देण्याचा निर्णय घेण्यात आला. नंतर हा करार फक्त 2 काश्मिरी शाल आणि 3 रुमाल इतकाच मर्यादित राहिला. सध्याचा ‘जम्मू आणि काश्मीर’ अमृतसर करारानंतरच अस्तित्वात आला आणि येथूनच डोग्रा राजवट सुरू होते. गुलाबसिंगकडे सिंधू आणि रावीचे संपूर्ण क्षेत्र होते, ज्यामध्ये काश्मीर, जम्मू, लडाख आणि गिलगिटचाही समावेश होता. गुलाबसिंग यांचे 1857 मध्ये निधन झाले.
चीनने हुंजासह काश्मीरच्या मोठ्या भागावर दावा केला
माजी राजदूत सुजन आर चिनॉय यांनी त्यांच्या संशोधन लेखात लिहिले आहे की, 1865 मध्ये हुंजा काश्मीरच्या संस्थानाचा एक भाग होता. जम्मू-काश्मीरच्या राजाने येथे भव्य किल्ला बांधला होता. 1869 मध्ये हुंजाच्या मीरने काश्मीरच्या महाराजांचे सार्वभौमत्व मान्य केले. राजा गुलाब सिंह यांच्या निधनानंतर 26 वर्षांचा मुलगा प्रिन्स रणवीर सिंह राजा झाला. 12 सप्टेंबर 1885 रोजी रणवीर सिंह यांचे निधन झाले. रणवीर सिंह यांच्या मृत्यूनंतर त्याचा मोठा मुलगा प्रताप सिंह यांचा राज्याभिषेक झाला. प्रतापसिंहांनी राज्याच्या सीमा विस्तारण्यास सुरुवात केली. 1891 मध्ये, प्रतापसिंह यांच्या सैन्याने गिलगिटच्या हुंझा व्हॅली, नगर आणि यासिन व्हॅलीलाही आपल्या राज्यात जोडले. आता प्रतापच्या राज्याच्या सीमा उत्तरेकडील रशियापर्यंत पोहोचू लागल्या. 1914 मध्ये ब्रिटीश अधिकारी हेन्री मॅकमोहन यांनी भारत आणि चीन यांच्यातील सीमा निश्चित करण्यासाठी मॅकमोहन रेषा आखली. तिबेटने ते मान्य केले, पण चीनने ते मान्य केले नाही. चीनने हुंजासह काश्मीरच्या मोठ्या भागावर दावा केला. ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी या दाव्याला विरोध न करता चीनचा मुद्दा मान्य केला.
इतर महत्वाच्या बातम्या
महत्त्वाच्या बातम्या
