Hanuman Temples In Pune : बटाट्या, भांग्या, उंटाड्या, जिलब्या, डुल्या...; पुण्यातील हनुमान मंदिरांना विचित्र नावं का पडली?

पुणे शहर हे व्यापार आणि उद्योगाव्यतिरिक्त समृद्ध इतिहासासाठी ओळखले जाते. या वारशाच्या अनेक वैभवशाली खुणाही या शहरात आहेत. पुण्यातही अनेक प्राचीन हनुमान (मारुती) मंदिरे आहेत.

Hanuman Temples In Pune : पुणे शहर हे व्यापार (Pune) आणि उद्योगाव्यतिरिक्त समृद्ध इतिहासासाठी (Hanuman temple) ओळखले जाते. या वारशाच्या अनेक वैभवशाली खुणाही या शहरात आहेत. पुण्यातही अनेक प्राचीन हनुमान (मारुती) मंदिरे आहेत. यातील काही मंदिरांची नावं महाराष्ट्रभर चर्चेत आहे. या मंदिरांची नावांची अनेक वैशिष्ट्ये आहेत. बटाटा मारुती, भांग्या मारुती, उंट मारुती, डुल्या मारुती, जिलब्या मारुती आणि पत्र्या मारुती. चला जाणून घेऊया काय आहे हनुमान मंदिरांच्या या विचित्र नावांची कहाणी...

1. बटाट्या मारुती- पुण्यातील शनिवार वाडा येथील मैदानात अनेक सभा आणि कार्यक्रम आयोजित केले जातात. या मैदानात असलेल्या मंदिराला बटाट्या मारुती म्हणतात. बटाट्याला आलू देखील म्हणतात. पेशव्यांच्या राजवटीत येथे शनिवारी बटाटा-कांद्याचा मोठा बाजार भरत असे. तेव्हापासून हे मंदिर बटाट्या मारुती म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

2. भांग्या मारुती - शनिवार वाड्यापासून श्रीमंत दगडूशेठ गणपतीकडे जाताना उजव्या बाजूला भांग्या मारुती हे हनुमानाचे मंदिर आहे. या मंदिराच्या आजूबाजूच्या परिसरात गांजा विकला जात असल्याचे सांगितले जाते. त्यामुळे या मंदिराला भांग्या मारुती म्हणतात.

3. उंटाड्या मारुती - पुण्यातील बहुतांश भागात हनुमान किंवा मारुती मंदिरे आहेत. काही मारुती मंदिरे पेशवेकालीन काळात त्यांच्या परिसरात घडलेल्या क्रियाकलापांच्या नावाने ओळखली जातात. पुण्याच्या रास्ता पेठेत पेशव्यांच्या फौजेला उंट बांधून ठेवण्याची जागा होती. जवळच असलेले हनुमान मंदिर उंटाड्या मंदिर म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

4. डुल्या मारुती- पुण्याच्या गणेशपेठेतील लक्ष्मी रोडवर असलेल्या डुल्या मंदिराचा इतिहास साडेतीन शतकांपूर्वीचा आहे. स्वामींनी त्याला आधार दिला. पानिपतच्या तिसऱ्या युद्धात मराठ्यांची अहमदशहा अब्दालीशी लढाई झाली. या लढाईदरम्यान ही हनुमानाची मूर्ती हलायला-डोलायला लागली होती. म्हणून या प्राचीन मंदिराला डुल्या मारुती असं नाव पडलं. 

5. जिलब्या मारुती- पुण्यातील तुळशीबाग आणि मंडई बाजाराजवळ असलेले हनुमान मंदिर जिलब्या मारुती म्हणून ओळखले जाते. जुन्या काळी या मंदिराजवळ जिलेबी मिठाई बनवणारे लोक राहत असत, म्हणून या मंदिराला हे नाव पडले.

6. पत्र्या मारुती - नारायण पेठेतील या प्राचीन हनुमान मंदिरात 1867 पासून टिनपत्रे (पत्रे) आहेत. असे म्हणतात की ससून हॉस्पिटलच्या बांधकामादरम्यान टिनपत्रे मागवण्यात आली होती. त्यापैकी काही या हनुमान मंदिरात ठेवण्यात आले होते. तेव्हापासून हे मंदिर पत्र्या मारुती म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

धर्मादाय आयुक्त कार्यालयाकडून पुण्यातील मंदिरांची नावे बदलण्याचाही प्रयत्न झाला. मात्र पुणेकरांच्या विरोधामुळे ते शक्य झाले नाही. मंदिरांची नावे पुण्याच्या समृद्ध ऐतिहासिक अस्मितेचा आणि धार्मिक वारशाचा भाग आहेत, त्यामुळे या मंदिरांची नावे तशीच ठेवावीत, असे पुणेकरांचं म्हणणं आहे.