महात्मा गांधी वास्तव्यास असलेल्या 'साबरमती आश्रमा'ची सफर, जाणून घ्या इतिहास

साधेपणा सच्चेपणा आणि सर्वधर्मसमभाव म्हणजे महात्मा गांधी. महात्मा गांधी, कस्तुरबा गांधी आणि त्यांचे पट शिष्य विनोबा भावे यांचं ज्या वास्तूमध्ये दीर्घ काळ वास्तव राहीलं, तो साबरमती आश्रम अहमदाबाद शहरामध्ये आहे. आश्रमात महात्मा गांधींची कोठी आहे. त्या कोठी मधली गांधीजींची खोली, कस्तुरबांची खोली, किचन रोजच्या वापरातल्या वस्तू अशा अनेक गोष्टी आहेत.

अहमदाबाद : साधेपणा सच्चेपणा आणि सर्वधर्मसमभाव म्हणजे महात्मा गांधी. महात्मा गांधी, कस्तुरबा गांधी आणि त्यांचे पट शिष्य विनोबा भावे यांचं ज्या वास्तूमध्ये दीर्घ काळ वास्तव राहीलं, तो साबरमती आश्रम अहमदाबाद शहरामध्ये आहे. आश्रमात महात्मा गांधींची कोठी आहे. त्या कोठी मधली गांधीजींची खोली, कस्तुरबांची खोली, किचन रोजच्या वापरातल्या वस्तू अशा अनेक गोष्टी आहेत. जगभरातले नामवंत हा साधा माणूस समजून घेण्यासाठी आश्रमात येतात. आपल्या दोन दिवसांच्या भारत भेटीवर डोनाल्ड ट्रम्पसुद्धा या आश्रमात येण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे आश्रम परिसराचा पूर्ण रूपडे पालटण्यात येतं. आश्रमात रंगरंगोटी सुरू आहे. लाखो रुपयांचे शामियाने सजले आहेत. अरबी कथेत शोभावेत अशी सगळी सजावट आहे. तगडा पोलीस बंदोबस्त आहे. जगाला साधेपणा शिकवणाऱ्या गांधीजींना या गोष्टी आवडल्या असत्या का हा प्रश्नच आहे. सध्या या आश्रमामध्ये कोणालाही फिरायची परवानगी नसली तरी सुद्धा एबीपी माझा या संपूर्ण आश्रमाचा फेरफटका मारला आहे.

जगाला प्रेरणा देणारे गांधींचे साबरमती आश्रम

साबरमती आश्रम म्हटलं की, जगाला याची वेगळी अशी ओळख करून देण्याची गरजच नाही. आज याच साबरमती आश्रमाबद्दल आपण जाणून घेणार आहोत. साबरमती आश्रम हे गुजरातच्या अहमदाबाद मधील साबरमती नदीच्या काठावर वसलेले आहे. याला गांधी आश्रम, हरिजन आश्रम किंवा सत्याग्रह आश्रम म्हणून ही ओळखले जाते. महात्मा गांधी जे साबरमती (गुजरात) आणि सेवाग्राम (वर्धा, महाराष्ट्र) येथे वास्तव्य करीत होते. त्यापैकी अनेक निवासस्थानांपैकी हे एक होते. जेव्हा ते संपूर्ण भारत प्रवास करीत नव्हते आणि तुरूंगात नव्हते. तेंव्हा त्यांची पत्नी कस्तूरबा गांधी आणि विनोबा भावे यांच्या अनुयायांसह ते एकूण बारा वर्षे साबरमती आणि वर्धा येथे राहिले होते. महत्वाचं म्हणजे, त्यावेळी भगवत गीतेचे येथे आश्रम वेळापत्रकानुसार रोज वाचन केले जात असे. महात्मा गांधी यांनी 12 मार्च 1930 ला येथूनच दांडी यात्रेचे नेतृत्व केले. जे मीठ सत्याग्रह म्हणून ओळखले जाते. या मोर्चाच्या भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीवर झालेल्या महत्त्वपूर्ण प्रभावाची जाणीव म्हणून भारतीय सरकारने आश्रम एक राष्ट्रीय स्मारक म्हणून स्थापित केले आहे.

पाहा व्हिडीओ : डोनाल्ड ट्रम्प यांच्याकडून भारताला काय सूट मिळेल?

आश्रमाचा इतिहास

गांधीजींचा भारत आश्रम मूळचा 25 मे 1915 रोजी बॅरिस्टर आणि गांधी यांचे मित्र जिवंतलाल देसाई यांच्या कोचरब बंगल्यात स्थापित करण्यात आला होता. त्यावेळी आश्रमला सत्याग्रह आश्रम म्हटले जात असे. परंतु गांधीजींना शेती व पशुपालन यासारख्या विविध उपक्रमांच्या व्यतिरिक्त, इतर व्यवसायांव्यतिरिक्त, ज्यायोगे वापरण्यायोग्य जागेच्या जास्तीत जास्त क्षेत्राची आवश्यकता होती. अशी कामे करायची होती. तर दोन वर्षांनंतर, म्हणजेच 17 जून 1917 रोजी, आश्रम साबरमती नदीच्या काठावरील छत्तीस एकर क्षेत्रामध्ये बदलला गेला आणि त्याला साबरमती आश्रम म्हणून ओळखले जाऊ लागले. असे मानले जाते की, हे आश्रम दधिंची ऋषींच्या प्राचीन आश्रमस्थळांपैकी एक आहे. ज्यांनी नीतिमान युद्धासाठी आपली हाडे दान केली होती. जी साबरमती आश्रम कारागृह आणि स्मशानभूमी या ठिकाणी आहेत त्यातच त्यांचा मुख्य आश्रम उत्तर प्रदेशातील लखनऊ जवळील नैमिशारण्य येथे आहे. गांधींजीचा असा विश्वास होता की, सत्याग्रह नेहमीच दोन्ही ठिकाणी जाण्यासाठी असतो. मोहनदास गांधी म्हणाले, 'सत्याच्या शोधात आणि निर्भयता निर्माण करण्यासाठी आपल्या क्रियाकलापांसाठी हीच योग्य जागा आहे. एका बाजूला परदेशी लोकांचे लोखंडी बोल्ट आहेत. तर दुसरीकडे मदर निसर्गाची मेघगर्जना." आश्रमात असताना, गांधींनी देशाच्या स्वावलंबनासाठी प्रयत्न करण्याच्या उद्देशाने मॅन्युअल श्रम, शेती आणि साक्षरतेवर लक्ष केंद्रित करणारी एक उच्चस्तरीय शाळा स्थापन केली. येथूनच 12 मार्च 1930 रोजी गांधींनी ब्रिटिश मीठ कायद्याच्या निषेधार्थ 78 साथीदारांसह आश्रमातून 241 मैलांवर दांडीकडे कूच केली, ज्यामुळे ब्रिटिश मीठाच्या विक्रीला प्रोत्साहन देण्यासाठी भारतीय मिठावरील कर वाढविण्यात आला. हा मार्च आणि त्यानंतरच्या मिठाचे अवैध उत्पादन यामुळे भारतभरातील कोट्यवधी लोकांना मिठाच्या अवैध उत्पादन, विक्री किंवा विक्रीत सामील होण्यासाठी उत्तेजन मिळाले. या सामुहिक नागरी अवज्ञामुळे पुढच्या तीन आठवड्यांत ब्रिटिश राजांनी सुमारे 60,000 लोकांची समजूत काढली. त्यानंतर सरकारने आश्रम ताब्यात घेतला. नंतर गांधींनी सरकारला ते परत देण्यास सांगितले पण ते इच्छुक नव्हते. त्यानंतर त्यांनी 22 जुलै 1933 रोजी आश्रम तोडण्याचा निर्णय घेतला होता, जे इतक्या लोकांच्या अटकेनंतर निर्जन स्थान बनले. त्यानंतर स्थानिक नागरिकांनी ते जतन करण्याचा निर्णय घेतला. 12 मार्च 1930 रोजी गांधींनी वचन दिले होते की, भारताला स्वातंत्र्य मिळवून दिल्याशिवाय आपण आश्रमात परतणार नाही.

आताचा आश्रम कसा आहे?

आश्रमात आता गांधी स्मारक संग्रालय हे संग्रहालय आहे. हे मूळत: आश्रमातील गांधींचे स्वतःचे कॉटेज हृदय कुंज येथे होते. त्यानंतर 1963 मध्ये आर्किटेक्ट चार्ल्स कोरिया यांनी डिझाइन केलेले हे संग्रहालय बांधण्यात आल्यानंतर संग्रालय पुन्हा सुसज्ज संग्रहालयाच्या इमारतीत परत गेले. शेवटी त्याचे उद्घाटन 10 मे 1963 रोजी भारताचे पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या हस्ते झाले. तेंव्हापासून आतापर्यंत स्मारकात विविध उपक्रम सुरू आहेत. आश्रमातील अनेक इमारतींना विविध नावे देण्यात आलेली आहेत. गांधींच्या नामकरण पद्धतींचा समृद्ध इतिहास आहे. आश्रमातील इमारतींची काही नावे, जसे की नंदिनी, आणि रुस्तम ब्लॉक ही 1920 सालची आहेत, जे गांधींनी मगनलाल गांधींच्या आश्रमाचे नवे व्यवस्थापक छगनलाल जोशी यांना लिहिलेल्या एका पत्रात स्पष्ट झाले आहे.

पाहा व्हिडीओ : Majha Vishesh | ट्रंप यांच्या भारत दौऱ्यातून भारताला काय मिळणार?

अशी आहेत आश्रमातील इमारती आणि परिसराची काही नावे

नंदिनी : हे एक जुने आश्रम गेस्ट हाऊस आहे. जेथे देश-विदेशातील पर्यटक राहतात. हे हृदय कुंजच्या उजव्या बाजूला वसलेले आहे.

विनोबा कुटी : या झोपडीचे नाव आचार्य विनोबा भावे यांचे नाव आहे. गांधीजींच्या शिष्या मीराबेन नंतर गांधींच्या तत्त्वांना अनुसरण आज त्याला मीरा कुटीर म्हणूनही ओळखले जाते. जी ब्रिटीश रीअर-अ‍ॅडमिरलची मुलगी होती.

उपासना मंदिर : हे एक मुक्त हवेचे प्रार्थना मैदान आहे, जेथे प्रार्थना झाल्यानंतर गांधीजी वैयक्तिक प्रश्नांचा संदर्भ घेत आणि कुटुंब प्रमुख म्हणून या प्रश्नांचे विश्लेषण आणि निराकरण करण्याचा प्रयत्न करत. हे हृदय कुंज आणि मग निवास यांच्यात वसलेले आहे.

मगन निवास : ही झोपडी आश्रम व्यवस्थापक मगनलाल गांधी यांचे घर असायची. मगनलाल हे गांधींचे चुलत भाऊ होते, ज्यांना त्यांनी आश्रमांचा आत्मा म्हटले.

आश्रम उपक्रम

साबरमती आश्रमात वर्षाकाठी सुमारे 7 लाख पर्यटक येतात. आश्रम दररोज सकाळी 8 ते सायंकाळी 7 पर्यंत चालू असतो. इथे लेखन, छायाचित्रे, पेंटिंग्ज, व्हॉइस-रेकॉर्ड्स, चित्रपट यासारख्या संग्रहण सामग्री, यांचे संग्रहण करून प्रदर्शन केले जाते. गांधींनी खादी फिरवण्यासाठी वापरलेला चरखा आणि पत्र लिहिण्यासाठी त्यांनी वापरलेला लेखन तक्तासह आणखी काही वस्तू ठेवलेल्या आहेत.

गांधीजींचे जीवन, साहित्य आणि उपक्रम यांच्या विविध पैलूंवर प्रदर्शन आयोजित करणे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचा संपूर्ण इतिहास सांगणार्‍या "महादेवभणी डायरी" चे प्रकाशन. आश्रम ट्रस्ट अभ्यागतांना आणि समुदायाचे शिक्षण आणि संग्रहालय आणि त्याच्या आसपासची मैदान आणि इमारतींची नियमित देखभाल यासह क्रियाकलापांना निधी देते. गांधीवादी विचार आणि उपक्रमांमध्ये अभ्यास आणि संशोधन करण्यास मदत करणे. अभ्यास आणि संशोधनाचे निकाल प्रकाशित करणे. गांधींच्या जीवनाशी निगडित प्रसंगांचे पालन. युवक आणि विद्यार्थ्यांशी संपर्क साधणे आणि त्यांना गांधीवादी विचारांचा अभ्यास करण्याची सुविधा उपलब्ध करुन देणे.

येथील संग्रहालय वैशिष्ट्ये

"माझे जीवन माझे संदेश आहे" गॅलरी, ज्यामध्ये गांधीजींच्या जीवनातील काही अतिशय ज्वलंत आणि ऐतिहासिक घटनांच्या 8 पेंटिंग्ज आणि 250 पेक्षा जास्त फोटो आहेत. जीवन-आकाराचे तेल चित्रकला गॅलरी गांधींचे अवतरण, अक्षरे आणि इतर अवशेष दर्शविणारे प्रदर्शन गांधीजींचे जीवन, कार्य, शिकवण, भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ आणि त्यासंबंधित विषयांवर आणि इंग्रजी, गुजराती आणि हिंदी भाषेमध्ये 35 हजारांहून अधिक नियतकालिकांसह वाचन कक्ष याविषयी ग्रंथालय आहे. गांधींना लेखी व छायाचित्रांमधून जवळपास, 34117 पत्रे आणि गांधीजींच्या हरिजन, हरिजनसेवक आणि हरिजनबंधू यांच्या जवळजवळ 8781 छायाचित्रे आणि त्यांच्या सहकार्‍यांची जवळपास 6000 छायाचित्रे असलेली गांधींची लेखांची हस्तलिखित असलेली कागदपत्रे आहेत. आश्रमातील महत्त्वाची खूण म्हणजे गांधींची झोपडी 'हृदय कुंज', जिथे गांधींचे काही वैयक्तिक अवशेष दर्शविले गेले आहेत. गांधी आणि त्यांच्या आयुष्याच्या कार्याशी संबंधित साहित्य आणि संस्मरणीय विक्री करणारे आश्रम पुस्तक स्टोअर, ना नफा मिळवून देणारे, जे स्थानिक कारागीरांना पाठिंबा देतात.

संबंधित बातम्या :