Kartik Purnima 2023 : हिंदू धर्मात कार्तिक पौर्णिमेचा दिवस अत्यंत पवित्र मानला जातो. देव दिवाळी आणि गुरु नानक जयंती देखील याच दिवशी येते. या दिवसाचे शास्त्रीय महत्त्व जाणून घ्या आणि समजून घ्या धार्मिक ग्रंथांचे तज्ज्ञ अंशुल पांडे यांच्याकडून.
त्रिपुरारी किंवा कार्तिक पौर्णिमा आणि गुरुपर्व
कार्तिक महिन्यात येणारी पौर्णिमा अत्यंत पवित्र मानली जाते. विशेषतः उत्तर भारतात या दिवशी गंगास्नानाला खूप महत्त्व आहे. जरी ग्रामीण भागात राहणारे लोक प्रत्येक पौर्णिमा आणि एकादशीच्या दिवशी गंगा किंवा जवळच्या नद्यांमध्ये स्नान करण्यासाठी जातात, परंतु या दिवशी गंगा स्नान करणे अत्यंत पवित्र मानले जाते. आता त्याचे शास्त्रीय महत्त्व जाणून घ्या
नारद पुराणानुसार (पूर्वभाग-चतुर्थ पाद, अध्याय क्र. १२४) सर्व शत्रूंवर विजय मिळविण्यासाठी कार्तिक महिन्याच्या पौर्णिमेच्या दिवशी भगवान कार्तिकेयाचे दर्शन घेतात. त्याच तिथीला प्रदोष काळात दिवे दान करून सर्व प्राणिमात्रांना सुखी करण्यासाठी 'त्रिपूर उत्सव' करतात. त्या दिवशी दिवा पाहिल्याने मोक्ष प्राप्त होतो. त्या दिवशी चंद्रोदयाच्या वेळी सहा कृतिका, तलवारधारी कार्तिकेय, वरुण आणि अग्नि यांची सुगंधी फुले, धूप, दीप, भरपूर नैवेद्य, उत्तम अन्न, फळे, होम हवन इत्यादींनी पूजा करावी.
अशाप्रकारे देवांची पूजा केल्यानंतर घराबाहेर दिवे लावावेत. दिव्यांच्या जवळ एक सुंदर चौकोनी खड्डा खणणे. त्याची लांबी, रुंदी आणि खोली चौदा बोटे ठेवा. नंतर त्यात चंदन आणि पाणी घालावे. त्यानंतर तो खड्डा गाईच्या दुधाने भरा आणि त्यात सर्व सुंदर सोनेरी मासे टाका. त्या माशाचे डोळे मोत्याचे असावेत. नंतर 'महामत्साय नमः' या मंत्राचा जप करून त्याची पूजा करून ब्राह्मणाला दान करावे. दूध दान करण्याची ही पद्धत आहे. या दानाच्या प्रभावामुळे मनुष्याला भगवान विष्णूजवळ राहण्याचा आनंद मिळतो. या पौर्णिमेच्या दिवशी 'वृषोसर्गव्रत' आणि 'नक्तव्रत' केल्याने मनुष्य रुद्रलोकाची प्राप्ती करतो.
व्रतोत्सव चंद्रिका अध्याय क्रमांक 31 नुसार प्राचीन काळापासून हा दिवस कतकी किंवा कार्तिकी या नावाने प्रचलित आहे. विष्णूचा मत्स्य अवतारही याच दिवशी झाला. या पवित्रतेमागे अशी कथा आहे की या दिवशी भगवान शिवाने त्रिपुरासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला होता. त्रिपुराने सर्वत्र दहशत आणि अराजकता निर्माण केली होती. कठोर तपश्चर्येने त्याला पुरुष किंवा स्त्री, देव किंवा दानव कोणीही मारणार नाही असे वरदान प्राप्त केले होते. आई-वडील नसलेली व्यक्तीच त्याला मारेल. त्रिपुराला अमरत्व हवे असले तरी ब्रह्मदेव म्हणाले की असे वरदान देण्यास तो सक्षम नाही. त्यामुळे त्रिपुराला यावर समाधान मानावे लागले. पण त्याचा उपद्रव वाढला. त्याने देवांना आपले द्वारपाल केले. सगळीकडे हाहाकार माजला होता.
एके दिवशी नारद त्रिपुरात पोहोचले. त्यांचे जाणे नेहमीच सकारात्मक कारणासाठी असते. त्याची प्रकृती विचारल्यानंतर त्रिपुराला नारदांकडून जाणून घ्यायचे होते की त्याच्याइतका बलवान दुसरा कोणी आहे का? तो सर्वात शक्तिशाली आहे हे जाणून तो अधिक विनाशकारी बनला. दुसरीकडे, नारद देवतांकडे गेले आणि त्यांना विचारले की तुम्ही ही दहशत का सहन करत आहात? यावर उपाय म्हणून देवांनी प्रथम अप्सरांना त्रिपुराला अडकवण्यासाठी पाठवले. जेव्हा काहीच उपाय सापडला नाही तेव्हा ते ब्रह्मदेवाकडे गेले. ब्रह्मदेवाने सांगितले की ते स्वतः वरदान देणारे असल्याने ते काहीही करू शकत नाही. मग देव श्रीविष्णूंकडे गेले. तेव्हा विष्णूने देवतांना सांगितले की त्रिपुराचा वध करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टी भगवान शिवाला लागू होतात. मग सर्व देवांनी महादेवाची समजूत घातली आणि त्यांनीही होकार दिला.
महादेव धनुष्यबाणांनी राक्षसांचा वध करू लागले. यानंतर महादेवाने सर्व असुर, दानव आणि त्रिपुरा यांचा वध करून अमरावती देवांच्या स्वाधीन केली. या कथेचा अंशुल पांडे यांनी त्यांच्या (Authentic concept of shiva) पुस्तकात तपशीलवार उल्लेख केला आहे. त्यामुळे आजचा दिवस पवित्र मानला जातो. या दिवशी गंगेत स्नान करून दान केल्याने सर्व पाप-कष्टांचा नाश होतो.
कार्तिक पौर्णिमेचा दिवस गुरुपर्व शीख बंधू आणि भगिनी देखील साजरा करतात. गुरु नानक यांचा जन्मही याच दिवशी झाला होता. लोक या दिवसाला ‘देव दिवाळी’ असेही म्हणतात. हा दिवस दिवाळी आणि कार्तिक महिन्याचा शेवटचा दिवस आहे.
(टीप : वरील सर्व बाबी एबीपी माझा केवळ माहिती म्हणून वाचक-प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवत आहे. यातून एबीपी माझा कोणताही दावा करत नाही.)