Lord Shiva: उज्जैनमधील भगवान शंकराचे महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग हे अत्यंत प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. देश-विदेशातून लोक इथे दर्शनासाठी येतात. खास करून या ठिकाणी पहाटे 4 वाजता होणाऱ्या भस्मारतीचे विशेष आकर्षण आहे. या आरती करिता सामील होण्यासाठी भक्त देश-विदेशातून येथे येतात. माहितीनुसार, महाकाल बाबांच्या मंदिरात दररोज सकाळी भस्म आरती केली जाते. भस्म हे भगवान शिवाचे वस्त्र मानले जाते. भस्म हे सारं काही नश्वर असल्याचे देखील सूचक आहे. राख धारण करून, भगवान शिव सर्वांना सांगू इच्छितात की, हेच या शरीराचे अंतिम सत्य आहे. महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग, उज्जैन येथील 'भस्म आरती' ही एक अत्यंत प्रसिद्ध, पवित्र आणि वैशिष्ट्यपूर्ण धार्मिक विधी आहे. 'भस्म' म्हणजे 'राख' आणि या आरतीत वापरली जाणाऱ्या राखेबाबत अनेक लोकांच्या मनात उत्सुकता तसेच शंका असते, ही राख खरंच स्मशानातील असते का? याचे स्पष्ट आणि विस्तृत स्पष्टीकरण डॉ भूषण ज्योतिर्विद यांनी खाली दिले आहे:

भस्म आरती म्हणजे काय?

महाकालेश्वर मंदीरात दररोज पहाटे 4 वाजता ‘भस्म आरती’ होते, जी संपूर्ण भारतातील एकमेव अशी आरती आहे, जी राखेने (भस्माने) केली जाते. या आरतीमध्ये भगवान महाकालाच्या शिवलिंगावर भस्म लावली जाते.

भस्म आरतीत वापरली जाणारी राख (भस्म) कुठून येते?

पूर्वीचा इतिहास पाहिल्यास...

  • ऐतिहासिक व पारंपरिकदृष्ट्या, स्मशानभूमीत मानवदाहानंतर उरलेली राख वापरण्याची परंपरा होती.
  • महाकाल म्हणजे मृत्यूचा देव, आणि मृत्यूचं प्रतीक म्हणून मृतदेहाची भस्म (अस्थीची राख) वापरणे हे शैव परंपरेत अत्यंत गूढ तसेच तांत्रिक दृष्टिकोनातून केलं जायचं.
  • उज्जैन हे एक महास्मशान मानले गेले आहे. त्यामुळे ही परंपरा अध्यात्मिक आणि तांत्रिक दृष्टिकोनातून पूजनीय मानली जात असे.

आता (सद्यस्थिती):

  • मानवदाहाच्या राखेचा वापर आता बंद करण्यात आलेला आहे.
  • त्याऐवजी शुद्ध गोचाळा (गोमूत्र, गोमय, तांदुळ, तुळस आदींचे मिश्रण करून तयार केलेली पवित्र राख) वापरली जाते.
  • कारण आरोग्यदृष्ट्या, कायदेशीर दृष्टिकोनातून आणि भाविकांच्या श्रद्धेचा आदर राखण्यासाठी, शास्त्रोक्त पण सुरक्षित भस्म बनवली जाते.
  • यासाठी मंदिर प्रशासनाकडून विशिष्ट विधीने तयार केलेली भस्म वापरली जाते.

भस्म आरतीचे धार्मिक, आध्यात्मिक महत्त्व

मृत्यूचे स्मरण : “स्मशान भस्म” म्हणजे मृत्यूचा स्वीकार. त्यामुळे अहंकाराचा नाश, वैराग्याची प्रेरणा आणि मोहमाया विसरण्याचे प्रतीक.तांत्रिक शिव साधना : शैव आणि तांत्रिक परंपरेत भस्म म्हणजे शुद्धीकरण आणि जागरूकता.शिवाचे स्वरूप : भस्मधारी: भगवान शिव नेहमीच भस्म अंगावर लावतात, त्यामुळे ही आरती त्यांना अत्यंत प्रिय मानली जाते.

भस्म आरतीमध्ये सहभागी होण्यासाठी नियम

  • फक्त पुरुषांना प्रवेश (विशेषतः आरतीवेळी), तोही धोतर नेसलेले, अंघोळ करून आलेले असणे आवश्यक.
  • महिलांना आरती नंतर दर्शनाची परवानगी असते.
  • अनेक वेळा ऑनलाईन बुकिंगद्वारे ही आरती पाहण्यासाठी परवानगी घ्यावी लागते.

निष्कर्ष

भूतकाळात भस्म आरतीमध्ये शमशानातील मानवभस्म वापरली जायची,पण सद्यस्थितीत ती शुद्ध धार्मिक तसेच गोसंबंधी भस्म असते.तरीही ही आरती शिवभक्तांमध्ये मृत्यूच्या सत्याचे आणि शिवतत्त्वाच्या गूढतेचे प्रतीक म्हणून सर्वोच्च श्रद्धेने केली जाते.