Chaturmas 2025: हिंदू धर्मानुसार, देवशयनी एकादशीपासून चातुर्मासाला सुरूवात होते. यंदा 6 जुलै 2025 पासून चातुर्मासाला सुरूवात झाली आहे. चातुर्मास म्हणजे 'चार महिन्यांचा विशेष धार्मिक कालखंड'. हा काळ आषाढ शुद्ध एकादशी (देवशयनी एकादशी) पासून सुरू होतो आणि कार्तिक शुद्ध एकादशी (प्रबोधिनी एकादशी) पर्यंत चालतो. या काळात विवाह, गृहप्रवेश, वास्तुशांती, मुंज, शुभ कार्य करणे निषिद्ध मानले गेले आहे. पण असे करण्यामागे नेमकं कारण काय? डॉ भूषण ज्योतिर्विद यांनी याबाबत महत्त्वाची माहिती दिली आहे. 

चातुर्मासामध्ये विवाह करणे निषिद्ध का असते? याची कारणे खालीलप्रमाणे:

धार्मिक कारणे (Spiritual Reasons)

देव झोपेत असतात: देवशयनी एकादशीपासून भगवान विष्णू क्षीरसागरात योगनिद्रेत जातात. देव जेव्हा ‘निद्रिस्त’ अवस्थेत असतात, तेव्हा शुभ कार्य थांबवली जातात. विवाहासारखे शुभ कार्य करताना देवांचा आशीर्वाद महत्त्वाचा असतो. त्यामुळे हा काळ अशुभ मानला जातो.

धार्मिक संयमाचा काळ: चातुर्मासात संत-महंत, साधू-संत, ब्रह्मचारी हे एकाच स्थानी राहून तपश्चर्या, व्रत, उपासना, आत्मनियंत्रण व ब्रह्मचर्य पालन करतात. विवाहासारखे कामोत्साहक आणि सांसारिक कार्य हा ब्रह्मचर्याच्या मार्गाशी विसंगत मानले गेले आहे.

ऋतू तसेच आरोग्यदृष्टिकोनातून

मान्सूनचा काळ: चातुर्मासात पावसाळा असतो. प्रवास, कार्यक्रम, मंडप इत्यादींसाठी अडचणी येतात. आरोग्यदृष्टिकोनातूनही संसर्ग, आजार यांची शक्यता जास्त असते.

आहार व जीवनशैली बदल: आयुर्वेदानुसार या काळात पचनशक्ती कमी होते, वात, पित्त, कफ यांचे संतुलन बिघडते. नवविवाहित जोडप्यांचे शरीर आणि मन संवेदनशील अवस्थेत असते, त्यामुळे आरोग्य बिघडण्याची शक्यता वाढते.

धार्मिक मर्यादा आणि सामाजिक परंपरा

परंपरांचा सन्मान: हिंदू धर्मात परंपरांना महत्त्व आहे. पूर्वजांनी ज्याला निषिद्ध म्हटले, ते शक्यतो टाळावे हे संस्कार शिकवले गेले आहेत.धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन: या काळात श्रावण मास, गणेशोत्सव, नवरात्र, पितृपक्ष, दीपावली हे मोठे धार्मिक सण येतात. या सणांमध्ये धार्मिक शिस्त व नियमाचे पालन महत्त्वाचे मानले जाते. त्यावेळी सांसारिक उत्सव टाळण्याची परंपरा आहे.

अपवाद

काही विशिष्ट समाजात किंवा गरजेनुसार (उदा. सैन्य, विदेशातील स्थिती, लग्नासाठी मुहूर्त न मिळणे) विवाह होतो, पण तो विशेष पूजा व नियम पाळून केला जातो. परंतु साधारणतः पारंपरिक हिंदू संस्कृतीत चातुर्मासात विवाह केला जात नाही.

निष्कर्ष

चातुर्मास हा आध्यात्मिक साधना, संयम, आरोग्य रक्षण व देवपूजनाचा काळ आहे. त्यामुळे सांसारिक व भोगप्रधान कार्य, विशेषतः विवाह, या काळात धर्म, आरोग्य व निसर्गशास्त्राच्या आधारावर टाळले जाते.

डॉ भूषण ज्योतिर्विद