मुंबई : मराठा समाजाच्या आरक्षणाच्या (Maratha Reservation) मागणीला ऐतिहासिक आणि कायदेशीर आधार देण्यासाठी ब्रिटिश काळातील गॅझेटियर (British Gazetteer) ची सातत्याने चर्चा केली जाते. त्यामध्ये विशेषतः हैदराबाद गॅझेटियर (Hyderabad Gazetteer), सातारा जिल्हा गॅझेटियर (Satara District Gazetteer 1885) आणि कोल्हापूर जिल्हा गॅझेटियर (Kolhapur District Gazetteer) या नोंदींना महत्व (Important) आहे. या गॅझेटियरमध्ये मराठा (Maratha Community) आणि कुणबी समाजाबद्दल (Kunbi Community) जे वर्णन केले गेले आहे, त्यावरून दोन्ही समाजामध्ये ऐतिहासिकदृष्ट्या फरक नसल्याचे स्पष्ट होते.
मनोज जरांगे (Manoj Jarange) यांच्या मागणीनुसार, राज्य सरकारने (Maharashtra Government) हैदराबाद (Hyderabad) आणि सातारा गॅझेटियर (Satara Gazetteer) ची अंमलबजावणी करण्याचं जाहीर केलं आहे. त्या संबंधित जीआर (Government Resolution GR) देखील काढण्यात आला. मराठवाड्यासाठी (Marathwada Region) हैदराबाद गॅझेटियर (Hyderabad Gazetteer) महत्त्वाचं आहे. कारण मराठवाडा हा स्वातंत्र्यापूर्वी निझामाचा (Nizam’s State) प्रांत होता. त्यामुळे त्याच्या ऐतिहासिक नोंदी या निझामाच्या हैदराबाद गॅझेटियरमध्ये (Hyderabad Gazetteer Records) मिळतात.
हैदराबाद गॅझेटियरसोबतच सातारा गॅझेटियरआणि कोल्हापूर गॅझेटियर (Kolhapur Gazetteer) हे पश्चिम महाराष्ट्रासाठी (Western Maharashtra) महत्त्वाचा दस्तऐवज (Historical Document) ठरणारे आहेत. त्यामध्ये आजचा सातारा (Satara), सांगली (Sangli), कोल्हापूर (Kolhapur) आणि पुणे जिल्ह्यातील (Pune District) मोठ्या भागाचा समावेश होतो.
What Is Gazetteer : गॅझेटियर म्हणजे नेमकं काय?
गॅझेटियर (Gazetteer) म्हणजे एखाद्या जिल्हा, प्रांत किंवा प्रदेशाबद्दलची सविस्तर अधिकृत नोंदवही किंवा माहितीपुस्तक होय. त्यामध्ये खालील माहितीचा समावेश होतो,
- इतिहास
- भूगोल (नद्या, डोंगर, हवामान)
- लोकसंख्या व समाजरचना
- जाती-जमाती, प्रथा, संस्कृती
- शेती व उद्योगधंदे
- प्रशासन
Gazetteer Records In India : भारतातील गॅझेटियर्स
ब्रिटिशांनी Bombay Presidency Gazetteers आणि इतर प्रांतीय गॅझेटियर्स 19व्या शतकात तयार केले. यामागचा उद्देश हा प्रशासनिक आणि कायदेशीर कामांसाठी स्थानिक समाजाची माहिती सरकारी नोंदी ठेवणे होता. स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्र सरकारनेही या गॅझेटियर्सच्या सुधारित आवृत्तीचे (Revised Editions) 1960 पासून प्रकाशन केले.
Importance Of Gazetteer : मराठा आरक्षणासाठी गॅझेटियर का महत्त्वाचे?
गॅझेटियर्समध्ये अनेक ठिकाणी मराठा आणि कुणबी समाजाविषयी ऐतिहासिक नोंदी आहेत. सातारा आणि कोल्हापूर गॅझेटमध्ये मराठा–कुणबी यांच्यातील समानता, विवाह, शेतकरी जीवन याबद्दल नोंदी आहेत. त्यामुळे गॅझेटियर हे केवळ भूगोल–इतिहास नसून, आजच्या आरक्षण आणि सामाजिक वादांमध्ये महत्त्वाचा पुरावा ठरतो.
What Is Hyderabad Gazetteer : हैदराबाद गॅझेटियर म्हणजे काय?
हैदराबाद गॅझेटियर म्हणजे 1918 मध्ये निजाम शासनाने प्रसिद्ध केलेला अधिकृत दस्तऐवज होय. त्या काळात हैदराबाद राज्यात (आजचा मराठवाडा प्रदेश यामध्ये समाविष्ट) विविध जाती-जमाती, त्यांचे व्यवसाय, सामाजिक आणि शैक्षणिक स्थिती याची नोंद या गॅझेटमध्ये करण्यात आली होती.
Maratha Kunbi Records In Hyderabad Gazetteer : मराठा समाजाबाबत नोंदी
या ऐतिहासिक गॅझेटियरमध्ये मराठा समाजातील शेती करणाऱ्या वर्गाची कुणबी अशी नोंद केल्याचं आढळते. यामुळे त्यांना मागासवर्गीय (OBC) म्हणून मान्यता मिळण्याचा आधार उपलब्ध झाला आहे. शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाचा लाभ मिळवण्यासाठी ही नोंद आजही कायदेशीरदृष्ट्या महत्त्वाची ठरते.
अलीकडेच राज्य सरकारने हैदराबाद गॅझेटियरच्या आधारे नवीन शासन निर्णय (GR) जारी केला आहे. या निर्णयानुसार, मराठवाड्यातील ज्यांच्या कुटुंबाची ओळख या गॅझेटमधून सिद्ध होते, अशा मराठा समाजातील लोकांना कुणबी प्रमाणपत्र देण्यात येणार आहे. त्यामुळे त्यांना थेट OBC आरक्षणाचा लाभ घेता येईल.
दरम्यान, बंजारा समाजानेही हैदराबाद गॅझेटियरचा दाखला देत आपल्याला अनुसूचित जमाती (ST) मध्ये समाविष्ट करण्याची मागणी केली आहे. त्यामुळे सरकारसमोर नवे सामाजिक आणि राजकीय आव्हान उभं ठाकलं आहे.
What Is Satara Gazetteer : सातारा गॅझेटियर म्हणजे काय?
मराठा समाजाच्या आरक्षणाच्या लढ्यात सतत पुढे येणारे एक महत्त्वाचे नाव म्हणजे सातारा जिल्हा गॅझेटियर. ब्रिटिश काळात सन 1885 मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या या अधिकृत सरकारी नोंदवहीत सातारा जिल्ह्याचा सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक इतिहास नोंदवला गेला होता. त्यामध्ये मराठा आणि कुणबी या समाजांबद्दल केलेले वर्णन आजच्या आरक्षण चळवळीतील मुख्य पुरावा ठरत आहे.
ब्रिटिश सरकारने ‘Bombay Presidency Gazetteers’ या मालिकेत सातारा जिल्ह्याचे स्वतंत्र गॅझेटियर प्रसिद्ध केले होते. यात त्या काळातील जिल्ह्यातील लोकसंख्या, जाती, प्रथा, व्यवसाय, शिक्षण आणि शेती यांचा सविस्तर आढावा घेण्यात आला. म्हणजेच हे गॅझेट म्हणजे त्या काळातील समाजाचे अधिकृत दस्तऐवजीकरणच होय. सातारा गॅझेटियर मुख्यतः आजचा सातारा आणि सांगली जिल्ह्यासाठी लागू होतो.
Maratha Kunbi Records In Satara Gazetteer : गॅझेटियरमधील मराठा–कुणबी नोंदी
गॅझेटियरमध्ये स्पष्ट शब्दांत नमूद करण्यात आले आहे की –
“Kunbis and Marathas are practically the same class. The distinction between them is very slight. Many Kunbis call themselves Marathas, and many Marathas are known as Kunbis.”
(कुणबी आणि मराठा हे प्रत्यक्षात एकच वर्ग आहेत. त्यांच्यात फारसा फरक नाही. अनेक कुणबी स्वतःला मराठा म्हणवतात आणि अनेक मराठे कुणबी म्हणून ओळखले जातात.)
“The Marathas of Satara are chiefly landholders and cultivators. They are closely connected with the Kunbis, both socially and economically.”
(साताऱ्यातील मराठे प्रामुख्याने जमीनधारक आणि शेतकरी आहेत. ते सामाजिक तसेच आर्थिक दृष्ट्या कुणब्यांशी अतिशय जवळीक ठेवतात.)
मराठा आरक्षणातील महत्व
ही अधिकृत नोंद दाखवते की मराठा आणि कुणबी यांचा उगम, व्यवसाय आणि सामाजिक स्तर सारखाच होता. त्यामुळे आज मराठा समाजासाठी ओबीसी (कुणबी) प्रवर्गात आरक्षणाचा दावा करताना सातारा गॅझेटियर हा ऐतिहासिक पुरावा सर्वाधिक महत्त्वाचा मानला जातो. न्यायालयीन प्रक्रियेत तसेच समित्यांसमोर हा दस्तऐवज वारंवार सादर केला जात आहे.
What Is Kolhapur Gazetteer : कोल्हापूर गॅझेटियर काय आहे?
ब्रिटिश काळात बॉम्बे प्रेसिडेन्सीअंतर्गत, 1886 साली प्रकाशित झालेल्या कोल्हापूर जिल्हा गॅझेटियरमध्ये (Kolhapur District Gazetteer) त्या काळातील समाजरचना, लोकसंख्या, जाती-जमाती, त्यांचा व्यवसाय, प्रथा, शेती यांची सविस्तर माहिती देण्यात आली. म्हणजेच हे गॅझेट हे त्या काळातील कोल्हापूर समाजाचे अधिकृत सरकारी दस्तऐवजीकरण आहे.
Maratha Kunbi Records In Kolhapur Gazetteer : मराठा–कुणबी संदर्भात गॅझेटमधील भाष्य
“Kunbis and Marathas are so closely connected that it is difficult to distinguish between them. Both are agriculturists and often intermarry. Many Kunbis call themselves Marathas, and many Marathas are described as Kunbis.”
कुणबी आणि मराठा इतके एकरुप आहेत की त्यांच्यात फरक करता येत नाही. दोन्हीही शेतकरी वर्ग असून त्यांच्यात परस्पर विवाहसंबंध होतात. अनेक कुणबी स्वतःला मराठा म्हणवतात, तसेच अनेक मराठे कुणबी म्हणून ओळखले जातात.
“The Marathas of Kolhapur are mainly cultivators and landholders. They share the same social and economic position as Kunbis.”
कोल्हापूरमधील मराठे मुख्यत्वे जमीनधारक व शेतकरी आहेत. ते सामाजिक व आर्थिकदृष्ट्या कुणब्यांप्रमाणेच आहेत.
Importance Of Kolhapur Gazetteer : मराठा आरक्षणातील महत्त्व
कोल्हापूर गॅझेटमधील या नोंदी सातारा गॅझेटियरमधील माहितीला पूरक ठरतात. यातून स्पष्ट होते की मराठा आणि कुणबी हे वेगळे नसून ऐतिहासिकदृष्ट्या एकाच शेतकरी समाजाचे घटक होते. त्यामुळे मराठा समाजाला ओबीसी (कुणबी) प्रवर्गात समाविष्ट करण्यासाठी कोल्हापूर गॅझेटियर हा महत्त्वाचा सरकारी पुरावा मानला जातो.
न्यायालयात किंवा आयोगांसमोर मराठा आरक्षणासाठी जेव्हा ऐतिहासिक नोंदी दाखवल्या जातात, तेव्हा सातारा गॅझेटबरोबरच कोल्हापूर गॅझेटियरचा दाखला वारंवार दिला जातो. सातारा आणि कोल्हापूर गॅझेटियर्स हे फक्त ब्रिटिश काळातील प्रशासकीय दस्तऐवज नसून, ते आजच्या मराठा आरक्षण चळवळीचे इतिहासाधारित आधारस्तंभ आहेत. या गॅझेट्समधील नोंदींमुळे मराठा आणि कुणबी हे एकच शेतकरी समाज असल्याचा दावा अधिक ठोसपणे मांडता येतो.
ही बातमी वाचा: